گزارشگران ویژه سازمان ملل در ایران وظیفهٔ نظارت و بررسی موارد نقض حقوق بشر در ایران را برعهده دارد.
ایران بارها به انتخاب گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل در امور ایران اعتراض کرده و اعلام کرده که شورای حقوق بشر سازمان ملل برخوردی دوگانه با موضوع حقوق بشر دارد و گزارش‌های تهیه شده از سوی این گزارشگر در مورد وضعیت حقوق بشر در ایران را مغرضانه دانسته و آن را رد کرده است.
آندرس آگوئیلار (۱۹۸۴–۱۹۸۶)
در سال ۱۹۸۴ میلادی، کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد (با نماد اختصاری UNCHR)، آندرس آگوئیلار (به اسپانیایی: Andrés Aguilar) از ونزوئلا را به عنوان نماینده ویژه خود در امور مربوط به حقوق بشر در ایران، منصوب کرد. او اولین نماینده ویژه کمیسیون حقوق بشر برای بررسی وضعیت نقض حقوق بشر در ایران بود که در ۱۹ اکتبر ۱۹۸۴برابر (مهرماه ۱۳۶۳) براساس قطعنامه ۵۴/ ۱۹۸۴ کمیسیون حقوق بشر، از سوی رئیس کمیسیون حقوق بشر به این سمت تعیین شد. وی علاوه بر آنکه جزو برگزارکنندگان «اولین کنفرانس جهانی حقوق بشر در تهران»∗ در آوریل ۱۹۶۸ میلادی بود، عضو و یکی از دو رئیس «کمیسیون ملل متحد برای بررسی و تحقیق در مورد جنایات شاه» در فوریه ۱۹۸۰میلادی بود و با ایران آشنایی داشت. ایران حاضر به تعامل با وی نشد و تلاش او برای متقاعد کردن مقامات ایرانی برای همکاری، بی‌نتیجه ماند. آگوئیلار در مارس ۱۹۸۶ میلادی به علت عدم همکاری دولت جمهوری اسلامی ایران و ناممکن بودن انجام مأموریتی که به‌عهده‌اش گذاشته شده بود، از سمت خود استعفاء کرد.
رینالدو گالیندو پل (۱۹۸۶–۱۹۹۵)
گالیندو پل، دیپلمات برجسته و استاد حقوق از السالوادور، به عنوان دومین نمایندهٔ ویژه از سال ۱۹۸۶ میلادی تا سال ۱۹۹۵ میلادی برگزیده شد. او سه بار بین سالهای ۱۹۹۰ میلادی و ۱۹۹۲ میلادی از سوی کمیسیون حقوق بشر، از ایران دیدن کرد، اما پس از سومین سفر، از ورود دوباره به ایران محروم شد.
موریس دنبی کاپیتورن (۱۹۹۵–۲۰۰۲)
در پی کناره گیری گالیندو پل، کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد، موریس دنبی کاپیتورن، حقوق‌دان کانادایی را به سمت گزارشگر ویژه، منسوب کرد. کاپیتورن در ۲ اوت ۱۹۹۵ میلادی به عنوان سومین نماینده ویژه جایگزین گالیندوپل شد. در ۲۲ آوریل سال ۲۰۰۲ میلادی این کمیسیون از تمدید حکم گزارش‌گری وی امتناع کرد. این تصمیم کمیسیون، توسط سازمان دیدبان حقوق بشر و کمیته بین‌المللی آزادی ادیان ایالات متحده (USCIRF) محکوم شد.
مأموریت کاپیتورن در سال ۲۰۰۲ میلادی خاتمه یافت و پس از آن حدود یک دهه سازمان ملل گزارشگر ویژه‌ای برای بررسی وضعیت حقوق بشر در ایران معرفی نکرد.
احمد شهید (۲۰۱۱–۲۰۱۶)
احمد شهید گزارشگر ویژه سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ بود، او به یک گزارشگر ویژه سازمان ملل در زمینه آزادی مذهب یا اعتقادات تبدیل شد. او دو بار وزیر امور خارجه مالدیو از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۰ بود.
عاصمه جهانگیر (۲۰۱۶–۲۰۱۸)
عاصمه جهانگیر گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور ایران بود. وی به دلیل مبارزاتش بعنوان یکی از رهبران جنبش وکلای پاکستان برای حقوق بشر در پاکستان زندانی و تا ۲۰۰۷ حبس خانگی بود. وی جوایزی بخاطر مبارزاتش در زمینه حقوق بشر گرفته از جمله جایزه مارتین انالز می‌باشد. وی در ۱۱ فوریه ۲۰۱۸ درگذشت .
قطعنامه تمدید ماموریت گزارشگر ویژه حقوق بشر ایران تصویب شد.
در سی و هفتمین اجلاس شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد در روز جمعه (۲۳ مارس) در ژنو ۲۱ کشور به قطعنامه مربوط به تمدید ماموریت گزارشگر ویژه برای ایران رای مثبت دادند.
گزارش آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد و هم‌چنین گزارش عاصمه جهانگیر، گزارشگر ویژه حقوق بشر که اخیرا درگذشت، تاثیری بسیار در تصمیم‌گیری کشورهای عضو شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد داشت.
در این دو گزارش به موارد مختلف نقض حقوق بشر در ایران، از جمله سرکوب متعرضان دی‌ماه، کشته شدن دستکم ۲۲ نفر از آن‌ها، مرگ برخی از بازداشت‌شدگان در زندان‌ها، فشار بر زنان، بالا بودن شمار اعدام‌ها که ایران را به رکورددار این مجازات در جهان تبدیل کرده است، به ویژه اعدام نوجوانان، و بسیار موارد دیگر اشاره شده است.
بسیار حائز اهمیت است که برای ایران گزارشگر ویژه حقوق بشر تعیین شود؛ چراکه مدافعان حقوق بشر، قربانیان و شاهدان نقض حقوق بشر، مرجعی برای طرح آن‌چه بر آن‌ها رفته پیدا خواهند کرد . همان حداقل عقب‌نشینی‌هایی هم که جمهوری اسلامی تاکنون کرده، نتیجه تلاش‌های افشاگرانه مدافعان حقوق بشر و گزارش‌های ماموران ویژه است.».
با تصویب این قطعنامه چند ماهی طول خواهد کشید تا گزارشگر جدیدی برای ایران تعیین شود. در سایت سازمان ملل آگهی داده شده که کسانی که داوطلب گزارشگر ویژه ایران میباشند، از این فرصت استفاده کنند و خود را معرفی کنند. امید است که این بار نیز گزارشگر ویژه توانمندی برای این وظیفه دشوار و حساس برگزیده شود.
